به گزارش «رساگفت»: نشست واکاوی جهاد سازندگی، روز دوشنبه، 29 مردادماه 1402، در مدرسه راه حسینیه هنر برگزار شد. در این جلسه، میثم ظهوریان، پژوهشگر حوزه جهاد سازندگی و مدیر سابق توسعه و تحول آستان قدس، در ابتدا به بررسی شخصیت امام خمینی (ره) و نگاه ایشان به نهادسازی مردمی در ابتدای انقلاب پرداخت و گفت: دستور امام به تشکیل کمیته‌های مردمی و جهاد سازندگی و حتی سپاه، نمایانگر این امر است که تمام اتکای امام در جریان انقلاب به مردم بود و در جریان‌های پیش از انقلاب هم‌گروه‌های مسلح مختلفی برای گرفتن مجوز حرکت نظامی خدمت امام رسیدند؛ اما امام این مجوز را به آن‌ها نمی‌دهد و به نظر امام نقطه قوت و مزیت انقلاب مردمی‌شدن است.
وی با تأکید بر اینکه در ابتدای انقلاب مواجهه امام با شبکه مسائل نهادسازی از دل خود مردم بود، گفت: در مواجه بی‌سوادی، نهضت سوادآموزی شکل می‌گیرد، در مسئله مسکن، بنیاد مسکن، در امنیت کلان، سپاه پاسداران، در امنیت داخلی، کمیته انقلاب و کمیته امداد برای رفع محرومیت و یکی از این حرکت‌ها که برای رفع محرومیت روستاها شکل می‌گیرد جهاد سازندگی است.
ظهوریان در مورد تفاوت جهاد سازندگی با دیگر سازمان‌ها گفت: در روال معمول ایجاد سازمان‌ها زمانی طولانی صرف نوشتن قانون و اساسنامه می‌کنیم؛ ولی در جهاد سازندگی به‌محض فرمان امام در همه مناطق هسته‌های جهادی شکل گرفت و متشکل از همان هسته‌هایی است که در بعد انقلاب بچه‌های هر مسجد و محلی دور هم جمع شده بودند. درواقع جهاد سازندگی متشکل از هسته‌های دانشجویانی بود که در بهار سال 1358 در پی نهضت گندم درو شکل گرفتند.
وی در ادامه به بیان هفده ویژگی جهاد سازندگی پرداخت و گفت: میدان دادن به نیروی انسانی، مشارکت و همکاری، تقاضامحوری، اعتماد، عملیات‌محوری، رهبری همدلانه، فضای پاسخگویی، فرهنگ متعالی کار، انعطاف‌پذیری، ساختار غیرمتمرکز، نظارت و کنترل غیررسمی، کادرسازی برای انقلاب، یادگیری، محورهای ارزش‌های دینی، مردمی‌بودن، تقید به فضائل اخلاقی و تقوای اقتصادی.
و در ادامه به بیان الگوی مدیریت نیروهای داوطلب مردمی در جهاد سازندگی پرداخت و گفت: اعتماد، کادرسازی برای انقلاب، میدان دادن به نیروی انسانی، تقید به فضائل اخلاقی، نظارت و کنترل غیررسمی و ساختار غیرمتمرکز، از شاخصه‌های مهم این الگوی مدیریتی است.
وی افزود: باتوجه به گزارش بانک جهانی در خصوص عملکرد توسعه روستایی جهان، باید گفت که الگوی جهاد سازندگی در ایران جواب داده است. این پیشرفت تنها از جهاد سازندگی برمی‌آمد و ساختارهای بروکراتیک، امکان این کار را ندارند.
ظهوریان یکی از تفاوت‌های ساختاری جهاد را «استخدام نیروی انسانی» دانسته و افزود: ما در جهاد کارگزینی نداشتیم؛ بلکه امور داوطلبین بود زیرا تمام اعضای داوطلبین مردمی بودند و حتی نظام پرداخت حق‌الزحمه هم در جهاد سازندگی صندوق‌های اشتمالی وجود داشتند که افراد می‌رفتند و به نسبت نیازشان مبلغی را برداشت می‌کردند، یادداشت می‌کردند و شعارشان این بود که کار به‌اندازه توان و مصرف به‌اندازه نیاز.
جهاد سازندگی، نشان‌دهنده روحیه جمع‌گرایی ایرانیان
پژوهشگر حوزه جهاد سازندگی، سبک مدیریتی الگوی جهاد سازندگی را سندی در رد تحقیقات مستشرقینی که معتقد بودند ایرانیان روحیه دموکراتیک ندارند، دانسته و افزود: نگاه بسیاری از مستشرقین این بود که ایرانی‌ها فردگرا هستند و نمی‌توانند از پس کارهایشان بر بیایند و بعدتر این ادبیات در «ما چگونه ما شدیم» زیباکلام و «سازگاری ایرانی» بازرگان هم خودش را نشان می‌دهد. اما انقلاب، حرکت‌های جهادی، رشادت‌ها و مدیریت دفاع مقدس که همگی به رهبری امام اتفاق افتاد خط بطلانی بر تمام این تفکرات بود.
وی افزود: یکی از دستاوردهای جهاد سازندگی که در پایان‌نامه اریک سندرلاب در دانشگاه پیرینستون آمده، این است که جهاد سازندگی توانست انقلاب اسلامی را در روستاها تثبیت کند؛ زیرا انقلاب ایران، انقلابی شهری بود و در زمان پیروزی، گروه‌های چپ، به‌شدت در روستاها فعال بودند و جهاد سازندگی توانست پیام راستین انقلاب را به روستاها برساند و انقلاب را در روستاها تثبیت کند.
ظهوریان در مورد ویژگی‌های جهاد سازندگی نیز گفت: این نهاد، پویا است و هر جایی امکان خدمت داشته باشد به‌سرعت تغییر شکل می‌دهد؛ مثلاً با شروع جنگ تحمیلی به جبهه‌ها می‌رود و آنجا شروع به خدمت می‌کند و دومین نکته مهم در رساله، ماهیت مردمی جهاد سازندگی است. گرچه اغلب بدنه جهاد خرده‌بورژوا و از طبقه متوسط بودند؛ اما چون در رفتار با مردم و شکل پوشش و عقاید، رفتاری کاملاً مردمی داشتنه، در روستاها پذیرفته شدند؛ درحالی‌که مدل‌های شبیه همین حرکت‌ها مانند سپاه دانش در دوران پهلوی هیچ دستاورد و مقبولیتی بین مردم روستایی پیدا نکرد.
وی ادامه داد: ویژگی سوم جهاد سازندگی اتکای بالا به مردم است. جهاد سازندگی در روستاها 33 هزار شورای روستایی تشکیل می‌دهد تا از طریق اینها مسئله روستا را مدیریت کند. در واقع، جهاد سازندگی کارکرد استاندار روستا را برای خود قائل است و وظایف خود را محدود نمی‌کند و هر کاری روستا نیاز داشته باشد از فرهنگ تا عمران و حتی تأسیس رادیو روستایی را انجام می‌دهد.
موضع‌گیری علیه جهاد سازندگی
پژوهشگر جهاد سازندگی، در خصوص موضع‌گیری‌ها علیه جهاد سازندگی گفت: اولین، مواجه رسمی علیه جهاد سازندگی توسط بنی‌صدر شکل گرفت که در یادداشتی جهاد سازندگی را به غول بی شاخ و دمی تشبیه می‌کند که در همه کارهای روستاها دخالت می‌کند. بعداً هم بدنه بروکراسی کشور با بهانه‌هایی مثل موازی‌کاری فعالیت، به‌شدت با جهاد مخالفت می‌کند.
پایان کار جهاد سازندگی
وی ادامه داد: سال 1362 با وزارتخانه شدن جهاد سازندگی، مردمی‌بودن این نهاد از بین رفت و جهاد به ساختار بروکراسی نسبی تبدیل شد. این همان دلیل شکست این حرکت جهادی بود، همان آفتی که در ستاد اجرایی فرمان امام (ره) هم وجود دارد، ما در روستایی شاهد مسجدی بودیم که ستاد اجرایی اقدام به بنای آن کرده بود؛ اما با اتمام بودجه ساختمان را نیمه‌کاره رها کرده بودند و مردم هم مشارکتی نکرده بودند و دلیل دیگر، افرادی بودند که در بدنه جهاد با واگرایی از بدنه اصلی جهاد و همراهی با جریان‌های سیاسی مخالف جهاد، باعث تضعیف و در ادامه، ازبین‌رفتن جهاد سازندگی می‌شوند.
چه باید کرد؟
پژوهشگر جهاد سازندگی در خصوص مسیر برون‌رفت از این بحران نیز گفت: مسیر درست این است که مجموعه نهادی بسیار کوچک و منعطفی باید وجود داشته باشد و ذیل مثلث بسیج مردم، مسئله‌شناسی و اتصال بین نیاز و ظرفیت، اقدام به فعالیت کند و این حرکت‌ها باید از بین خود مردم باشند و با حضور خود مردم اتفاق بیفتد و این نهادهای جهادی هم صرفاً اقدام به هماهنگی و جهت‌دهی کنند.
