چه کسانی مهم‌اند؟ ما یا آن‌ها؟

رابرت چمبرز استاد دانشگاه و پژوهشگر بریتانیایی در حوزه مطالعات توسعه است. چمبرز مدرک دکتری‌اش را از دانشگاه منچستر دریافت کرده و 40 سال پژوهشگر موسسه مطالعات توسعه دانشگاه ساسکس انگلستان بوده است. با این حال او کارش را صرفا به دانشگاه محدود نکرده و سابقه بیش از 10 سال کار تجربی در آفریقا و هند را در کارنامه خود دارد. چمبرز از دل همین کار در میدان در دهه های 70 تا 90 میلادی به مشکلات رویکرد بالا به پایین و خطی در مطالعات توسعه پی برد و رویکرد جدیدی را وارد این مطالعات کرد. او دریافت در مطالعات توسعه «آن ها» یعنی افراد محلی نادیده گرفته می شوند و «ما» پژوهشگران بدون در نظرگرفتن دانش و تجربه زیسته‌ این افراد سعی می‌کنند با نگاه خودشان مسئله آن ها را تشخیص دهند و برایش نسخه بپیچند. چمبرز معتقد بود مردم محلی می‌توانند و باید خودشان درباره مسائلشان تصمیم گیری کنند و به این ترتیب در روند توسعه مشارکت داشته باشند. در این نوشتار نگاهی می‌اندازیم به چمبرز و انقلابی که در جریان اصلی مطالعات توسعه به راه انداخت.

رویکرد مشارکتی به توسعه چیست؟

رویکرد مشارکتی به توسعه عمدتا با «ارزیابی مشارکتی روستایی» یا به اختصار PRA شناخته می شود. چمبرز PRA را این طور تعریف می کند: «مجموعه رویکردها و روش هایی که در آن فرد خارجی در نقش تسهیلگر عمل می کند و طی آن مردم روستا توانمند می شوند تا دانششان را به اشتراک بگذارند، تحلیل کنند و بر اساس آن برنامه ریزی و اقدام و نظارت کنند». بر اساس این تعریف، PRA روندی است که در آن برخلاف پژوهش های معمول نقش فرد خارجی تسهیلگری است و هدف توانمندی (empowerment) خود مردم است. روند PRA به طور خلاصه شامل مراحل زیر می شود:

ورود تسهیلگران به منطقه
دیدار و آشنایی با مردم محلی
انتخاب تعدادی از افراد برای مشارکت
جمع آوری اطلاعات
تحلیل اطلاعات
تشخیص مسائل و پیشنهاد راه حل ها
تهیه برنامه اقدام
به عمل درآوردن برنامه اقدام
نظارت و ارزیابی

نکته مهم این است که تمام مراحل ذکرشده، از جمع آوری اطلاعات تا نظارت و ارزیابی به صورت مشارکتی توسط مردم محلی با کمک تسهیلگر انجام می شود.

ریشه ها و جریان های موثر بر توسعه مشارکتی

اما PRA و رویکرد مشارکتی به توسعه نیز مانند هر رویکرد دیگری از جریان های نظری و روشی متعددی برآمده است. در این میان پنج جریان زیر برجسته تر است:

پژوهش مشارکتی-اقدامی (activist participatory research)
انسان شناسی کاربردی (applied anthropology)
تحقیقات میدانی روی نظام های زراعی (field research on farming systems)
تحلیل اگرواکوسیستم (agroecosystem analysis)
ارزیابی روستایی سریع (rapid rural appraisal (RRA))

بسیاری از مفاهیم و روش های PRA برگرفته از این جریان هاست. برای مثال اصل اساسی PRA یعنی مشارکت افراد مورد پژوهش در روند کار و نقش تسهیلگری فرد خارجی، از پژوهش مشارکتی-اقدامی گرفته شده است. یا مثلا بحث اولویت ذهنیت و درک مردم محلی بر فرد خارجی و توانایی مردم محلی در شناخت و تحلیل مسائلشان متاثر از انسان شناسی کاربردی است. همچنین به رسمیت شناختن دانش تجربی روستاییان و امکان و لزوم استفاده از آن، از تحقیقات میدانی روی نظام های کشاورزی آمده است. بسیاری از روش های مورد استفاده از PRA مانند نقشه کشی روی زمین یا پیاده روی در روستا و… نیز از تحلیل اگرواکوسیستم گرفته شده است.

اما جریانی که PRA مستقیما از دل آن برآمده، «ارزیابی روستایی سریع» یا RRA است. RRA که نامش در ظاهر نیز بسیار شبیه به PRA است، خود در واکنش به جریان های اصلی در آن زمان ایجاد شد: اول اینکه در آن زمان درک روستاییان و دانش تجربی آن ها به رسمیت شناخته شده بود، اما روشی برای استفاده از آن در مطالعات توسعه وجود نداشت. دوم اینکه روش های کمی و آماری پرسشنامه ای و روش های کیفی انسان شناسی که در آن زمان در مطالعات توسعه روستایی استفاده می شد بسیار زمان بر و هزینه بر بود. در این میان برخی از پژوهشگران احساس کردند به روش هایی نیاز دارند که با زمان و هزینه کمتری اطلاعات لازم را کسب کنند و این گونه بود که به سمت روش هایی رفتند که اصطلاحا به آن «سریع» گفته می شد. کلمه «سریع» در RRA اشاره به همین روش ها دارد. و سوم اینکه این دسته از پژوهشگران سوگیری هایی را در جریان اصلی توسعه می دید. برای مثال این مطالعات به مردان بیشتر از زنان و به پولدارها بیشتر از فقیرها به عنوان منبع اطلاعات نگاه می کردند. یا مثلا روستاهای نزدیک به شهرها بیشتر از روستاهای دورافتاده مورد توجه بود. دسته ای از پژوهشگران دانشگاهی در واکنش به این سه مسئله به تدریج رویکردی را ایجاد کردند که به نام «ارزیابی روستایی سریع» یا RRA شناخته می شود.

با این حال پس از چند سال استفاده از این رویکرد نقص های آن آشکار شد. این رویکرد دانش روستاییان را به رسمیت می شناخت، اما در حد منبعی برای استخراج اطلاعات. پس از کسب اطلاعات، این پژوهشگر بود که مراحل بعدی کار را برعهده داشت و دیگر چیزی با افراد محلی به اشتراک گذاشته نمی شد و آن ها کنار گذاشته می شدند. به علاوه در RRA تمرکز بر انجام و به پایان رساندن پژوهش و پروژه بود و نه توانمندشدن مردم و در دست گرفتن کنترل امور از سوی آن ها. این نقص ها در جریان کاربست این رویکرد در میدان عمل مورد توجه عده ای از کنشگران میدانی و سازمان های مردم نهاد قرار گرفت و در نهایت به ابتکار عمل جدیدی منجر شد که به آن «ارزیابی روستایی مشارکتی» یا PRA می گویند.

PRA چه ویژگی هایی دارد که آن را متمایز می کند؟

PRA و رویکرد مشارکتی چمبرز تغییراتی اساسی در رویه های معمول در مطالعات توسعه آن زمان ایجاد کرد. در PRA دانش و ارزش های فرد بومی اهمیت دارد و نه فرد خارجی. بنابراین پژوهشگر با پرسشنامه ای که بر اساس دانش و ارزش های خود تهیه کرده به روستا نمی آید، بلکه با ذهنی باز در جمع مردم حاضر می شود و از آن ها یاد می گیرد.

با این حال مردم محلی فقط به عنوان کسانی که می توان از آن ها آموخت در نظر گرفته نمی شوند. مردم در اینجا در روند کار مشارکت می کنند و خود می توانند تحلیل و تصمیم گیری کنند. به این ترتیب فرد خارجی بر خلاف رویکردهای پیشین دیگر در نقش پژوهشگر عمل نمی کند، بلکه تسهیلگری است که در کنار مردم قرار می گیرد و روند کار از ابتدا تا انتها را تسهیل می کند. روندی که طی آن مردم خود توانمند می شوند و کار را جلو می برند.

مسئله مهم دیگر هم روش های مورد استفاده در این رویکرد است. در PRA برای انتقال اطلاعات نه از پرسشنامه و مصاحبه و دیگر روش های کلامی-نوشتاری بلکه از روش های تصویری مانند کشیدن نقشه و نمودار استفاده می شود. افراد در قالب گروه های کوچک اطلاعات را جمع آوری می کنند و با استفاده از این روش های تصویری آن را با یکدیگر به اشتراک می گذارند و آن را تحلیل می کنند. چنین روش هایی باعث می شود افراد محلی حتی بی سوادها هم بتوانند در این کار مشارکت کنند.