به گزارش «رساگفت»: بیست و هفتمین نشست عصراندیش، به ارائه علیرضا نفیسی، پژوهشگر دانشگاه شریف و محمد رضایی، رئیس دانشگاه توسعه اجتماعی رسالت، از تجربیات سفر علمی این دو به هندوستان، اختصاص داشت.
در ابتدا، آقای نفیسی با اشاره به ساختار و ویژگی‌های اقتصاد هند، به بررسی تجربیات توسعه اقتصادی هند در صد سال اخیر پرداخت. وی افزود: طبق پیش‌بینی صندوق بین‌المللی پول، کشور هند در سال میلادی 2023، با رشد اقتصادی 6.1 درصد، بالاترین رشد در میان کشورهای جهان را تجربه خواهد کرد. با وجود قرارگیری در بین 5 کشور جهان از نظر حجم اقتصاد (GDP)، در شاخص درآمدسرانه، رتبه 170 دنیا را دارد که آن را در بین کشورهای متوسط و ضعیف دسته‌بندی می‌کند. اگر به اطلس تنوع اقتصادی کشور‌ها که توسط دانشگاه هاروارد ارائه شده است نگاه کنیم، شِمای کلی از ساختار اقتصادی هند نمایان می‌شود:
صنعت‌ای تی سی (فناوری اطلاعات) با 33.3 درصد بالاترین سهم از درآمد صادراتی این کشور را به خود اختصاص داده است. عمده‌ی این سهم نیز به خدمات حوزه فناوری اطلاعات تعلق داشته و اخیراً در بخش تولید سخت‌افزارهای الکترونیک، در حال رشد است. خدمات توریست و حمل و نقل نیز از همین نوع خدمت به شمار می‌رود. در کنار آن، هند با وارد کردن نفت و توسعه صنایع پالایشگاهی، سهم خوبی از تولید فرآورده‌های نفتی کسب کرده است. معادن زیاد هند، عامل اصلی جذابیت این کشور برای استعمارگران بوده و در نهایت بخشی از اقتصاد هند، به حوزه‌ی دارو و البته حوزه‌ی کشاورزی مرتبط است. نکته جالب در این اطلس، تنوع بالای حوزه‌های اقتصادی این کشور است که پایداری اقتصادی را به دنبال دارد.
البته در بحث تولید ناخالص ملی، این موضوع، قدری متفاوت است و کشاورزی با سهم حدود 60 درصدی، پیشتاز بخش‌های مختلف تولید در اقتصاد هند به شمار می‌رود. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت ساختار اقتصادی هند، همچنان مبتنی بر کشاورزی (عمدتاً برنج) و خدمات بوده و صنعت و فناوری، بخش غالب به شمار نمی‌رود. یکی از علت‌های این موضوع را می‌توان در توسعه زیرساخت‌های نیروی انسانی قلمداد کرد که در ادامه به آن پرداخته می‌شود.
پژوهشگر دانشگاه شریف، با اشاره به سابقه‌ی تاریخی هندوستان و آشنایی تاریخی مردم به زبان انگلیسی (ناشی از استعمار انگلستان) افزود: این آشنایی باعث شد هندوستان در مقایسه با دیگر ملل، به نحو موثرتری با تمدن غرب ارتباط برقرار کرده و از سوی دیگر، محل مستعدی برای پیاده‌سازی الگوهای توسعه غربی در کشورهای در حال توسعه باشد. حتی توسعه خدمات‌ای تی سی با کال سنتری شرکت‌های انگلیس شروع شد. از سوی دیگر، ویژگی‌های جمعیتی منحصر به فرد در کنار تمایزات خاص فرهنگی-اجتماعی، نظیر ادیان و آداب و رسوم متنوع، هند را به منبعی از یادگیری برای پژوهشگران حوزه توسعه مبدل کرده است. وجود چندین نوبلیست (برنده جایزه نوبل) هندی نظیر آمارتیا سن و آبهیجیت بنرجی نیز نشان از غنای علمی نظریه‌های توسعه داده شده توسط محققین علمی دارد.
وی افزود: در مجموع، قرابت‌های فرهنگی ایران و هند در بُعد برخی آداب و رسوم، زبان و تاریخ، موقعیت جغرافیایی و امثالهم این امکان را فراهم کرده است تا با مقایسه‌ی برونداد برنامه‌های توسعه در هندوستان، بتوان درک خوبی از پیامدهای پیاده‌سازی برخی سیاست‌های توسعه‌ای در ایران به دست آورد.
نفیسی در ادامه به خلاصه‌ی موضوعات مطرح شده در دیدار با اساتید توسعه هند، نظیر آقای خلیلی پرداخت و افزود: بسیاری از پژوهشگران توسعه در هند، کشور خود را با روند توسعه چین مقایسه کرده و هدف‌گذاری‌ها را بر مبنای آن انجام می‌دهند. از سوی دیگر، در نظر این اساتید، توسعه‌ی اجتماعی، پیش‌نیاز توسعه اقتصادی قلمداد می‌شود.
وی افزود: به اعتقاد بسیاری از محققین، رشد اقتصادی 6 درصد برای هندوستان، یک امر طبیعی بوده و موضوع مهم، حفظ مستمر این رشد برای بازه‌ی چند ساله است که می‌تواند باعث جهش محسوس اقتصادی در این کشور شود. اگرچه این رشدهای اقتصادی بالا و مستمر، در برهه‌هایی باعث عبور چین از تله متوسط شد و کره جنوبی و تایوان نیز تجربه مشابهی داشتند، این اتفاق تاکنون در هند نیفتاده است و روند صعودی رشد اقتصادی، به دلایل مختلف، در برهه‌هایی از زمان، متوقف شده است.
پژوهشگر دانشگاه شریف اضافه کرد: یکی از علت‌های اصلی این موضوع، عدم توجه به توسعه زیرساخت‌ها نظیر آموزش همگانی و بهداشت، قلمداد می‌شود. همانطور که شاخص توسعه انسانی هند نیز موید این ماجراست، بیش از یک سوم مردم هند، بی‌سواد هستند. هرچند بایستی اشاره کرد در برخی حوزه‌ها، نظیر زیرساخت ارتباطی حوزه‌ای تی، توسعه چشمگیری داشته و مشاهدات میدانی مبنی بر وجود اینترنت پرسرعت در بسیاری از نقاط دورافتاده‌ی این کشور، حتی در جنگل‌ها، موید سرمایه‌گذاری وسیع در این حوزه است.
نفیسی ادامه داد: نیروی کار در هند، به دو دسته خیلی کیفی، نظیر نیروهای دانشگاهی و خیلی سطح پایین، نظیر کارگر ساده تقسیم می‌شود. زیرا آموزش عمومی در این کشور، توسعه پیدا نکرده است. جالب‌تر اینکه توسعه‌ی آموزش عالی، نسبت به آموزش پایه در هندوستان بیشتر بوده است. به طور مثال، مراکزی به نام IIT در چند ایالت هند ایجاد شده است که هرکدام با یک دانشگاه مطرح دنیا همکاری تنگاتنگی دارد و عملاً نقش اصلی در توسعه تکنولوژی در هند را این دانشگاه‌ها ایفا می‌نمایند؛ یا طبق مشاهدات میدانی، دانشگاه‌های کشاورزی زیادی در این کشور به چشم می‌خورد.
در بخش دوم نشست، محمد رضایی، رئیس دانشگاه توسعه اجتماعی رسالت، با تشریح نقش مردم‌شناسی در توسعه، به بیان مشاهدات میدانی سفر هند پرداخت و افزود:
مردم‌شناسی، در فهم توسعه، بسیار امر مهمی است و در سال‌های اخیر، این نگاه در میان محققین توسعه جهان، بسیار رایج شده است. ابعاد مختلف مردم‌شناسی، شامل سبک زندگی، فرهنگ عمومی و آرمان‌های جامعه، مسیر رشد و توسعه آن جامعه را ترسیم می‌کند. در هندوستان، وجود ادیان و آداب و رسوم متعدد، سبک زندگی مردم را تحت تاثیر جدی قرار داده است. به طور مثال، از آنجا که اسراف در آئین هندوئیسم، مذموم شناخته شده است، انجمن‌های مردم‌نهاد زیادی شکل گرفته‌اند که این موضوع را به مردم تذکر می‌دهند. جالب اینکه این موضوع، اثربخش بوده و مثلاً در بحث آب، توانسته موفقیت چشمگیری داشته باشد.
وی با اشاره به قرابت‌های فرهنگی ایران و هند افزود: بسیاری از ادیبان و شیعیان هندی، با سفارت ایران در هند در ارتباط بودند و از صحبت‌هایشان می‌توان فهمید بعضاً درک بهتری از خود ما ایرانیان از انقلاب اسلامی دارند و جذابیت مقابله با استکبار جهانی در این گفتگوها بسیار پررنگ بود. از سوی دیگر، حوزه‌های مرتبط با زبان فارسی، فرهنگ و هنر ایرانی نیز نقاط مشترکی است که ارتباط بین دو ملت را قوی‌تر کرده است. البته بایستی اشاره کرد با توجه به توسعه آموزش عالی در سال‌های اخیر در ایران و سختگیرانه‌تر شدن اعطای ویزا توسط هند، شاهد کاهش محسوس جمعیت ایرانیان مقیم هند و در نتیجه کاهش مراودات فرهنگی بوده‌ایم.
وی ادامه داد: اینگونه حس می‌شود که نوعی از تسامح در کل شبه جزیره هند، پاشیده شده است. زیرا در این منطقه حدود 3000 زبان دیده می‌شود که طبیعتاً همگان را مجبور به همزیستی مسالمت‌آمیز می‌کند که جزئی از فرهنگ عمومی شده است.
رضایی با اشاره به سبک زندگی هندیان افزود: به طور کلی به نظر می‌رسد مردم هند با حداقل امکانات، خوشحال‌تر از ما ایرانیان زندگی می‌کنند. در هند، خانواده مانند ایرانیان، مهم است؛ ولی مردم، کمتر درگیر تجملات هستند و ساده‌زیستی بیشتری دارند. آقای نفیسی با اشاره به بُعد دینی این سبک زندگی اضافه کرد: به نظر می‌رسد مردم تحت تاثیر هندوئیزم و فرهنگ کاستی، از بلندپروازی، نجات پیدا می‌کنند. هرچند این القائات دینی، باعث شکل‌گیری دو طبقه بسیار ثروتمند و بسیار فقیر نیز شده است.
وی با اشاره به خصوصیت بارز هندی‌ها در حفظ نمادهای تاریخی خود افزود: حفظ آثاری نظیر نظام‌الدین درگاه، تاج محل، بناهای دوره استعمار و تبدیل بسیاری از آن‌ها به موزه، نشان‌دهنده تعصب مردم هند به حفظ تاریخ خود، حتی در مقاطعی است که دولت مرکزی، چندان موافق این امر نیست.
نفیسی افزود: دین در هند، به شدت جنبه فرهنگی به خود گرفته است و بیشتر به جای اینکه به روش و متون دینی معتقد باشد، با آداب و رسوم گره خورده است. یکی از نشانه‌های این امر را می‌توان نزدیکی آداب دینی ادیان (چه در میان درویش‌مآبان، چه هندوها و حتی مسلمانان هند) دانست.
ایشان با اشاره به سیاست‌های کلان دولت هند در سانسور تاریخ معاصر، به ویژه دوران گاندی و استقلال آن افزود: در مشاهدات میدانی، اثری از تاریخ معاصر و یا شخص گاندی به چشم نمی‌خورد. هرچند همانطور که در کتاب تاریخ استقلال هند نیز اشاره شده است، گاندی، مخالف خشونت با استعمارگران بوده است.
در ادامه‌ی نشست، یکی از حضار، سوالی پیرامون اینکه آیا برای رشد اقتصادی باید مصرف‌گرا باشیم یا خیر مطرح نمود.
آقای نفیسی نیز در پاسخ گفت: بسیاری از تئوری‌های رشد اقتصادی، برمبنای مصرف و مصرف‌گرایی طراحی شده‌اند. اما در این تئوری‌ها نیز بین جامعه مولد مصرف‌گرا و جامعه‌ی غیرمولد، باید تمایز قائل شویم. در جامعه‌ی غیرمولد، مصرف‌گرایی منجر به نابودی می‌شود؛ زیرا وابستگی سیاسی و وابستگی اقتصادی به واردات، باعث فروپاشی می‌شود. اما برخی اساتید توسعه هند معتقد بودند یکی از معضلات اصلی توسعه هند این است که بازار داخلی هند، هنوز به سطحی نرسیده است که بازار محصولات صنعتی هند را مصرف کند؛ زیرا توسعه صنعتی را در ابتدا نمی‌توان چندان به صادرات وابسته کرد. علت این امر، تلاطمات بازار بین‌المللی و امکان خروج بسیار زیاد برای تازه‌واردان است. پس ابتدا بایستی بازار داخلی، آماده شده و سپس محصولات، روانه بازارهای صادراتی شود. مخصوصاً در کشوری مثل هندوستان که بسیار قابلیت توسعه و مقیاس‌پذیری دارد. اما عدم شکل‌گیری طبقه متوسط جامعه، ناشی از عدم توسعه زیرساخت‌های آموزشی و بهداشتی، پاشنه آشیل توسعه هند به شمار آمده و مانع از قابلیت این کشور در مصرف و آماده‌سازی تولیدات صنعتی برای بازارهای صادراتی است.
پژوهشگر دانشگاه شریف با اشاره به برخی تفاوت‌ها و شباهت‌های اقتصاد ایران و هند افزود: وجود شرکت‌های بین‌المللی بزرگ، توسعه نسبی در صنایع خودروسازی، الکترونیک و دارو و تمرکز بر توسعه صنایع براساس مزیت نسبی هر منطقه جغرافیایی، از نقاط قوت توسعه اقتصادی در هند به شمار می‌رود که بیشتر از ایران، توسعه یافته است. البته به اعتقاد محققین، شهرک‌های صنعتی، به صورت گلخانه‌ای رشد کرده و هنوز فاصله زیادی تا هم‌افزایی نسبی دارند. از سوی دیگر، میزان سرمایه‌گذاری هند در صنعت، در سالیان گذشته، پایین بوده است؛ زیرا با درآمد سرانه پایین، امکان تجمیع پول و اجرای طرح‌های بزرگ، امکان‌پذیر نیست.
بخش پایانی نشست به بیان برخی نوآوری‌های بومی در هند اختصاص داشت. نفیسی در این رابطه گفت: مرکزfabindia یک فروشگاه زنجیره‌ای است که حدود 40 سال است که در هند تاسیس شده و محصولات خود را با نگاه اجتماعی کمک به اقشار ضعیف و حفظ خانگی بودن محصول، به فروش می‌رساند. در بحث کشاورزی نیز نوآوری‌های بومی متعددی می‌توان نام برد. به طور مثال، در ایالت راجستان، نوآوری یک سازمان مردم‌نهاد، مشکل آب 40 روستا را حل نموده است. این تشکل، ابتکاری برای احیاء رودخانه منطقه از طریق ایجاد سازه‌ای برای نگهداشت آب باران‌های فصلی ابداع کرده بود. از این طریق با هدایت آب به سمت سفره‌های آب زیرزمینی، در فصول گرم و کم آب، نیاز آبی روستا تامین می‌شود.
انقلاب شیر، یکی دیگر از مسائلی است که زندگی هندوستان را تغییر داده است. سال‌ها پیش، یک تعاونی در گجارات هند، جمع‌آوری شیر و ارسال آن به نقاط شهری را بر عهده می‌گیرد و برند “آمول” متولد می‌شود. این شرکت در حال حاضر به گردش مالی چند میلیارد دلاری رسیده است.مزیت و نوآوری این مدل در این است که فرد، حتی در سطح خرد، مثلاً 300 گرم شیر تولیدی خود را فروخته و 15 روزه پولش را دریافت می‌کند. این کار باعث شکل‌گیری یک شبکه مردمی تولید، توزیع و مصرف پایدار شده است.
به این ترتیب، بیست و هفتمین نشست عصراندیش، با ارائه‌ی درس آموخته‌های پایانی سفر هندوستان به پایان رسید.
