به گزارش «رساگفت»: پنجاه و دومین نشست «عصر اندیش» با موضوع توسعه، از نوآوری فراگیر تا نوآوری جهادی با حضور با حضور محمدحسین انتظاری، پژوهشگر حکمرانی و محمدجواد مطهری‌شریف، مدیر ارشد اجرایی مجموعه سماکنترل برگزار شد.
در بخش اول نشست آقای انتظاری به بیان مفهوم نوآوری فراگیر و تفاوت آن با سایر تعاریف نوآوری پرداخت. به طور کلی دریافت عموم مردم از نوآوری به یک فناوری جدید یا اختراع فنی محدود میشود. در حالی که نوآوری فناورانه تنها نمونه‌ای از مفهوم وسیع نوآوری محسوب می شود. طبق تعریف سازمان توسعه و همکاری اقتصادی (OECD)، نوآوری شامل تولید چیزی تازه و دارای ارزش افزوده، پذیرش، درونی‌سازی و بهره‌برداری از آن چیز در حوزه‌های اقتصادی و اجتماعی است. بنابراین نوآوری هم در فرآیند و هم در خروجی یک اتفاق قابل تعریف است. در سال‌های اخیر سازمان‌ها و نهادهای مختلفی در دنیا ترویج نوآوری فراگیر را در دستور کار خود قرار دادند. نستا، ام آی تی لب، ایمپکت هاب و بسیاری سازمان‌های دیگر، بخشی از تمرکز فعالیت خود را بر گسترش نوآوری در میان آحاد جامعه قرار دادند.
طبق ادبیات فنی نوآوری‌ها بر اساس منشأ و سرعت اثرگذاری بر روی بازار و فعالیت‌های اقتصادی جامعه، به انواع رادیکال، تدریجی، مرزی و اقتباسی تقسیم میشود. از عناوین مشخص است که نوآوری‌های رادیکال در مدت کوتاه‌تری جامعه پیرامون خود را تحت تاثیر قرار داده و احتمالاً توسط گروه کوچکی از جامعه به وجود می آیند. حال اگر این نوع از نوآوری در سطح سیاست‌گذاری مورد توجه جدی تری نسبت به سایر الگوهای توسعه نوآوری قرار گیرد، به مرور فراگیر بودن یا به عبارت دقیق دسترسی عموم به بسترهای حمایت از نوآوری روز به روز کمرنگ‌تر می شود. بنابراین نقد مهمی که می توان بر جریان مرسوم سیاست‌های نوآوری وارد کرد، آن است که این سیاست‌ها غالباً بر اساس میزان تاثیر نوآوری در رشد اقتصادی مورد ارزیابی قرار می‌گیرند و از تأثیر آنها بر روی نابرابری غفلت می شود (OECD,2014a). به عبارت بهتر، اینکه توزیع بهره‌مندی عموم جامعه از ارزش افزوده حاصل از نوآوری، کمتر مورد توجه قرار می گیرد. چرا که نوآوری در شکل رایج آن به رشد اقتصادی و کاهش فقر مطلق کمک کرده اما می‌تواند بر عمیق‌تر شدن شکاف اقتصادی و نابرابری بیافزاید.
مدل «نوآوری فراگیر» یکی از کارآمدترین مدل‌های مفهومی برای محقق کردن مدل‌های درهم‌تنیده رشد اقتصادی و ملاحظات مرتب با کاهش نابرابری است. نوآوری فراگیر قصد دارد مستقیماً «اقشار محروم و مستضعف» را هدف نوآوری قرار دهد. طبق تعریف، «نوآوری فراگیر» هر نوع نوآوری (اعم از فناورانه و اجتماعی و…) است که با دسترس‌پذیرترکردن منابع، حداقل یکی از قابلیت‌های مرتبط با سلامتی، آموزش، درآمد و مشارکت اجتماعی را در پایه‌ی هرم ارتقاء بخشد. به‌گونه‌ای که افزون بر کاهش نابرابری، با ایجاد فرصت‌های معیشتی برای افراد پایه‌ی هرم، سبب بهبود قابل توجه و پایدار در زندگی آنها شود.
با این تعریف، اثرات سیاست های کنونی نوآوری در کشورها از سه منظر «فراگیر» نیستند:
نخست آنکه فاقد فراگیری اجتماعی هستند و باعث افزایش نابرابری در درآمد و فرصت ها برای برخی گروه های اجتماعی می‌شوند.
دوم آنکه فاقد فراگیری صنعتی هستند چرا که نوآوری‌ها و فناوری‌های جدید به صورت یکسانی توسط شرکت‌ها، مناطق، صنایع، کارفرمایان، کارآفرینان و سرمایه‌گذاران جذب و درونی نمی‌شوند و همین امر باعث ایجاد نابرابری در سطح تولیدی میان شرکت‌ها میشود. سوم آنکه فاقد فراگیری سرزمینی (منطقه ای) هستند. زیرا ابعاد جغرافیایی، نابرابری صنعتی و اجتماعی، باعث ایجاد نابرابری بین مناطق شهری و روستایی و یا مناطق جغرافیایی متفاوت می‌شوند.
با توجه به ویژگی‌های گفته شده به نظر می‌رسد مخاطب اصلی در نوآوری فراگیر اقشار ضعیف و صاحبان مشاغل خرد هستند. همانطور که تاکید شد، موضوعات پیاده‌سازی نوآوری فراگیر را می‌توان در حوزه‌های آموزش، بهداشت، کشاورزی و امثالهم جستجو کرد. به طور مثال در حوزه کشاورزی نوآوری فراگیر می‌تواند چالش‌هایی که در طول زنجیره کاشت، داشت، برداشت و فروش محصولات کشاورزان را درگیر خود کند، مرتفع سازد. در روش‌های مرسوم نوآورانه، پاسخ‌های فناورانه برای حل موضوع مورد تمرکز قرار می گیرد. در حالی که در نوآوری فراگیر این توانمندسازی کشاورزان برای یافتن راهکارهای نوآورانه مورد توجه است. بسیاری از این راهکارها با سرمایه‌های خرد و مردمی قابل پیاده سازی بوده و پایداری راه حل را تضمین می کند. البته توجه به فراگیر بودن نوآوری تضادی با روش‌های استفاده از نوآوری‌های رادیکال ندارد و ممکن است به دلیل محدودیت‌های زمانی رفع یک چالش بحرانی، مورد استفاده قرار گیرد.
محمدجواد مطهری‌شریف
محمدحسین انتظاری
قسمت دوم نشست به بحث نوآوری جهادی با ارائه‌ی آقای محمدجواد مطهری‌شریف، مدیر ارشد اجرایی مجموعه سماکنترل اختصاص داشت.
رهبر انقلاب در دیدار مداحان اهل بیت در سال 1400، جهاد را اینگونه تعریف می کنند:
“جهاد یعنى تلاش در مقابله‌ى با دشمن؛ هر تلاشى جهاد نیست. خیلى ها تلاش میکنند، تلاشهای علمی زیادی میکنند، تلاشهای اقتصادی میکنند که خوب و به‌جا است، امّا جهاد نیست. جهاد یعنی تلاشی که هدف گیرى در مقابل دشمن در آن وجود داشته باشد؛ این جهاد است. در اصطلاح اسلامى و منطق اسلامى، جهاد این [کارى] است که در مقابل دشمن انجام می‌گیرد. شما [اگر] کار اقتصادى بکنید براى مقابله‌ى با دشمن، میشود جهاد؛”
طبق آمار بانک جهانی، کشاورزی در جمهوری اسلامی ایران بیشترین سهم از تولید ناخالص ملی در بین کشورهای منطقه را داراست که نشان‌دهنده‌ی نقش مهم کشاورزی در اقتصاد کشور است. این در حالی است که در بین همین کشورها، پایین‌ترین سهم درآمد کشاورزی نسبت به نیروی کار، متاسفانه متعلق به کشور ماست. همانطور که در بخش قبل اشاره شد، حوزه‌ی کشاورزی به دلیل نقش مهمی که در معیشت قشر عظیمی از جامعه ایفا نموده و از سوی دیگر، در هر کشوری تامین کننده‌ی امنیت غذایی به شمار می رود، مستعد توجه و توسعه نوآوری است. چرا که بخصوص در کشور ما، پایین بودن بهره‌وری، پاشنه آشیل توسعه آن به شمار می رود.
در سال‌های اخیر، عمده‌ی سیاست‌های حمایت از بخش کشاورزی در قالب اعطای تسهیلات کم بهره برای خرید تجهیزات یا فناوری‌هایی نظیر آبیاری قطره‌ای خلاصه شده است. این در حالی است اگر بر توانمندسازی نرم به معنای ایجاد روحیه‌ی خوباوری، همیاری و همراهی در میان کشاورزان خرده مالک تمرکز می شد، بسیاری از چالش‌ها به صورت پایدار و نوآورانه قابل حل بود.
اما این مسیر، دشواری‌های خاص خود را نیز دارد. شاید بتوان گفت اولین قدم در نوآوری فراگیر توجه به مفهوم تربیت (به جای آموزش) و ترویج فرهنگ کار جهادی است. تا زمانی که مردم روستا‌ها مرعوب زرق و برق زندگی شهری بوده و فرهنگ اصیل و سبک زندگی متعالی خود را رها کنند، صحبت از جهاد و تربیت و در پی آن نوآوری فراگیر و جهادی بی معناست. چند ماه پیش، در مدرسه ای در خراسان جنوبی، از 15 دانش آموز سوال می شود که معنای موفقیت چیست؟ همه بلااستثنا، موفقیت را در خروج از روستای خود می دانند. با کمی صحبت مشخص شد هیچ‌یک دلیل قانع‌کننده ای برای مدعای خود ندارد. یکی نداشتن پارک را پشتوانه‌ی صحبت خود می گرفت و دیگری نداشتن مترو را. یکی زندگی کردن در آپارتمان را دلیل مهاجرت عنوان می کرد و دیگری نبود امکانات تفریحی را بهانه ای برای این موضوع بر می شمرد. البته نباید از نقش حاکمیت در تغییر ذائقه‌ی مردم در طول سالیان اخیر غافل بود. امام خمینی (ره) در یکم فروردین 1362، در جمع مسئولین نظام، نکاتی پیرامون توجه به محرومین و مناطق دورافتاده فرمودند که مرور آنها خالی از لطف نیست:
” شاید بسیاری گمان کنند که رفاه مادی و دارا بودن در بانکها، اموال، یا دارا بودن زمینها یا پارکها و امثال اینها برای انسان سعادت می‌آورد. این یک اشتباهی است که انسان می‌کند. کوخها منشا برکاتند نه کاخها. انسان گمان می‌کند سعادتش به این است که چند تا باغ داشته باشد، چند تا ده داشته باشد، در بانکها سرمایه داشته باشد، در تجارت چه باشد، شاید انسان این گمان را می‌کند، لکن ما وقتی که ملاحظه می‌کنیم و سعادتها را سنجش می‌کنیم، می‌بینیم که سعادتمندها آنهایی بودند که در کوخها بودند. آنهایی که در کاخها هستند سعادتمند نیستند. آن مقداری که برکات از کوخها در دنیا منتشر شده است هیچ در کاخها پیدا نمی‌شود. ما یک کوخ چهار پنج نفری در صدر اسلام داشتیم، و آن کوخ فاطمه زهرا- سلام الله علیها- است. از این کوخها هم محقرتر بوده لکن برکات این چی است؟ برکات این کوخ چند نفری آن قدر است که عالم را پر کرده است از نورانیت و بسیار راه دارد تا انسان به آن برکات برسد. این کوخ‌نشینان در کوخ محقر، در ناحیه معنویات آن قدر در مرتبه بالا بودند که دست ملکوتیها هم به آن نمی‌رسد؛ و در جنبه‌های تربیتی آن قدر بوده است که هر چه انسان می‌بیند برکات در بلاد مسلمین هست و خصوصاً در مثل بلاد ماها، اینها از برکت آنهاست. خود رسول اکرم- صلی الله علیه و آله و سلم- که در راس همه واقع است زندگی کوخ‌نشینی داشته است. خیال نشود که یک اتاق، حتی یک اتاق نظیر اتاق متوسط این جامعه داشته‌اند. چند تا حجره داشته‌اند، حجره‌های محقر. و این شخص عالیمقام از همین حجره محقر نورش به ملک و ملکوت افتاده است و سِعِه تربیتش در تمام جهان توسعه پیدا کرده است. در صورتی که آنچه او می‌خواست باز نشده است و بشر به این زودی نمی‌تواند برسد به او مگر ان شاء الله خلف صالح او بیاید و با دست مبارک او تربیت عالیه تحقق پیدا بکند.”
به عنوان جمع‌بندی، می توان گفت کلید توسعه‌ی نوآوری فراگیر و جهادی، در گام اول توجه به مفهوم و معنای اصیل سبک زندگی جهادی و تربیت جهادی است. با تقویت روحیه‌ی جهاد در میان اقشار مستضعف، برکات مادی و معنوی زیادی نصیب خود آنها و جامعه خواهد شد.
