به گزارش «رساگفت»: هفتاد و سومین نشست «عصراندیش» با موضوع «جریان‌شناسی توسعه رفاه و فقر در تاریخ معاصر ایران» برگزار شد. در این گزارش، تحلیلی از مطالب بیان شده در نشست ارائه می شود.
جریان‌شناسی توسعه در ایران با بازخوانی وقایع مهم توسعه در تاریخ معاصر ایران، در تلاش است مبانی الگوی تعالی اجتماعی رسالت را در آیینه نظام بروکرات و یا فعالیت‌های مردمی جانمایی کرده و تبیین خروجی‌های موفق توسعه به ویژه در دوره‌‍‌هایی نظیر 8 سال دفاع مقدس و دهه‌ی اول بعد از پیروزی انقلاب، سبک بهتر کار و زندگی مردم را به تصویر کشیده و برای شناسایی اصلی‌ترین علل فاصله گرفتن از آن، با نخبگان، دانشگاهیان و فعالین اجتماعی به هم‌اندیشی بپردازد. در این جلسه نیز، موضوع فقر و رفاه به عنوان یکی از اصلی ترین دوگانه‌های نظام مقدس جمهوری اسلامی مورد واکاوی قرار گرفت.
این موضوع که چگونه یک اقتصاد نفتی، رقیبی قدرتمند برای شکل‌گیری اقتصاد اجتماعی بوده و بن‌مایه‌های آن را با قدرت پنهان خود نابود کرده است. چرا که به جز در دوره های محدودی از تاریخ معاصر نظیر دوره‌ی دفاع مقدس، و دهه اول انقلاب اسلامی، وابستگی اقتصاد کشور به نفت، امکان ظهور و بروز مبانی اقتصاد اجتماعی شامل کارآفرینی اجتماعی، اعتماد اجتماعی و عدالت اجتماعی را فراهم نیاورده و تا زمانی که فرهنگ اقتصادی عمومی نتواند این مبانی را در میان توده‌ی مردم بازتعریف نماید، نمی توان انتظار بهبود شگرفی در وضعیت اقتصادی کشور داشت.
این نشست، چهارمین جلسه از سلسله جلسات ارائه از “جریان‌شناسی توسعه در ایران” بود. به طور کلی، هدف از این نظریه توسعه، توجه به افرادی است که درگیر تله‌ی فقر شده اند. در این نگاه، توسعه یعنی تأمین نیازهای اولیه برای همه که در نتیجه فرد می‌تواند روی پای خود بایستد و تصمیمات درست بگیرد. به عبارت دیگر، با کمک‌های نقدی و غیرنقدی می‌توان نیازهای اولیه افراد فقیر جامعه را برطرف کرد و آنها را از تله فقر بیرون کشید.
شاید اتفاقات دهه 1330 به بعد، اصلی ترین اتفاقات توسعه‌ای این زمان را در انقلاب سفید شاه و اصلاحات ارضی، دسترسی اقشار ضعیف روستایی به زمین کشاورزی و رواج خرده مالکی، تشکیل سپاه دانش و سپاه بهداشت، همگی در راستای کاهش فقر مطلق و البته جلوگیری از نفوذ کمونیسم شوروی در ایران، صورت گرفت.
رشد اقتصادی نسبی در سال‌های اول اجرای اصلاحات ارضی، همزمان با اجرای شروع طرح‌های صنعتی بزرگ در حاشیه‌ی شهرها. افزایش مهاجرت از شهر به روستا در نتیجه‌ی نیاز به کارگر در صنایع حاشیه‌ی شهرها. افزایش شکاف هزینه در شهر و روستا به ویژه در اواخر دهه 40 به دلیل جذابیت کارگری در حاشیه‌ی شهر و از بین رفتن کشاورزی روستایی ناشی از رواج خرده مالکی، کاهش تورم شهری و ثبات نسبی اقتصاد در نتیجه توسعه زیرساخت‌های صنعتی به ویژه در اواخر دهه 40 و در نهایت، کاهش فقر و کاهش شکاف هزینه در شهر و روستا ناشی از بهبود نسبی شرایط زندگی روستایی از مهمترین وقایع توسعه در دهه 40 شمسی کشور به شمار می رود.
دهه 50 با اتفاقات مهمی همراه بود. افزایش قیمت نفت به بیش از سه برابر با شروع جنگ اعراب و اسرائیل در سال 1353، افزایش شدید واردات کالای مصرفی ناشی از شوک نیکسون و اجرای سیاست چرخه‌ی دلار با همکاری پهلوی دوم که ضربه جدی به تولید و اشتغال داخلی زد، افزایش کسری بودجه در نتیجه‌ی توهم افزایش پایدار درآمدهای دولت به فاصله اندک از شوک نفتی، افزایش نقدینگی و افزایش ناگهانی تورم در نتیجه ورود دلارهای نفتی به اقتصاد و بیماری هلندی و ادامه‌ی موج مهاجرت از شهر به روستا در نتیجه‌ی ایجاد رفاه بیشتر در مناطق شهری نظیر کالاهای بادوام و ارزان وارداتی که در مجموع کاهش نرخ فقر و افزایش شدید نابرابری را به همراه داشت، از جمه مهمترین این وقایع به شمار می رود.
با افزایش ناآرامی های اجتماعی ناشی از افزایش شدید نابرابری و تبعیض، انقلاب اسلامی به پیروزی رسید و مسیر توسعه کشور وارد فاز جدیدی شد. تشکیل نهادهای مختلف حمایتی نظیر بنیاد مسکن، کمیته امداد، بنیاد مستضعفان و… جهت پاسخگویی به نابرابری‌های موجود مبتنی بر مبانی اسلامی، کاهش ناگهانی درآمدهای نفتی و ایجاد کمبود و شوک در تامین مایحتاج عمومی ناشی از قطع صادرات نفت به کشورهای متخاصم نظیر اسرائیل، وقوع جنگ تحمیلی و اجرای سیاست توزیع کالابرگ جهت تامین مایحتاج عمومی، کاهش قابل توجه نابرابری به دلایلی نظیر فضای همدلانه اجتماعی در شرایط جنگ، افزایش مشارکت اقشار مختلف مردم شهر و روستا در پشتیبانی جنگ و در نتیجه گسترش همبستگی اجتماعی، افزایش قابل توجه زیرساخت‌های روستایی در فضای همزمان با جنگ توسط جهاد سازندگی، تغییر قابل توجه در نرخ افزایش پزشکان به ویژه از سال 1362 ناشی از شرایط جنگ و نیاز مناطق محروم، افزایش قابل توجه و سریع واکسیناسیون اطفال در کشور از ابتدای دهه 70، و در مجموع افزایش فقر و کاهش نابرابری به ویژه شکاف زندگی شهری و روستایی ناشی از کاهش سطح رفاه شهری، وقایع مهم توسعه این دهه را تشکیل می دهند.
در مجموع، با واکاوی این روایت‌ها تا پایان دولت سیزدهم که در جریان شناسی توسعه در ایران گردآوری شده است، می توان چارچوب‌های نظری و کاربردی مناسبی در مسیر توسعه و پیشرفت کشور متصور بود. مجموعه کامل گزارش‌های این طرح پژوهشی، به زودی توسط دانشگاه توسعه اجتماعی رسالت منتشر و در اختیار علاقه مندان قرار خواهد گرفت.
دانشگاه توسعه اجتماعی رسالت با هدف ترویج فرهنگ بازخوانی تجربیات توسعه کشور برای آیندگان، میزبان برگزاری این نشست بود. پیشنهادات شما پژوهشگران در بهبود این مسیر راهگشا خواهد بود.
