چه کسانی مهم‌اند؟ ما یا آن‌ها؟

به گزارش «رساگفت»: رابرت چمبرز استاد دانشگاه و پژوهشگر بریتانیایی در حوزه مطالعات توسعه است. چمبرز مدرک دکتری‌اش را از دانشگاه منچستر دریافت کرده و 40 سال پژوهشگر موسسه مطالعات توسعه دانشگاه Sussex انگلستان بوده است. با این حال، او کارش را صرفا به دانشگاه، محدود نکرده و سابقه بیش از 10 سال کار تجربی در آفریقا و هند را در کارنامه خود دارد. چمبرز از دل همین کار در میدان در دهه‌های 1970 تا 1990 میلادی به مشکلات رویکرد بالا به پایین و خطی در مطالعات توسعه پی برد و رویکرد جدیدی را وارد این مطالعات کرد. او دریافت در مطالعات توسعه «آنها» یعنی افراد محلی نادیده گرفته می‌شوند و «ما» یعنی پژوهشگران بدون در نظرگرفتن دانش و تجربه زیسته‌ این افراد سعی می‌کنند با نگاه خودشان ‌مساله آنها را تشخیص دهند و برایش نسخه بپیچند. چمبرز معتقد بود مردم محلی می‌توانند و باید خودشان درباره مسائلشان تصمیم‌گیری کنند و به این ترتیب در روند توسعه، مشارکت داشته باشند. در این نوشتار، نگاهی می‌اندازیم به چمبرز و انقلابی که در جریان اصلی مطالعات توسعه به راه انداخت.

رویکرد مشارکتی به توسعه چیست؟

رویکرد مشارکتی به توسعه عمدتا با «ارزیابی مشارکتی روستایی» یا به اختصار PRA شناخته می‌شود. چمبرز PRA را این طور تعریف می‌کند: «مجموعه رویکردها و روش‌هایی که در آن فرد خارجی در نقش تسهیلگر عمل می‌کند و طی آن، مردم روستا توانمند می‌شوند تا دانششان را به اشتراک بگذارند، تحلیل کنند و براساس آن برنامه‌ریزی و اقدام و نظارت کنند». براساس این تعریف،PRA روندی است که در آن برخلاف پژوهش‌های معمول، نقش فرد خارجی، تسهیلگری است و هدف، توانمندی (empowerment) خود مردم است. روند PRA به طور خلاصه شامل مراحل زیر می‌شود:

ورود تسهیلگران به منطقه
دیدار و آشنایی با مردم محلی
انتخاب تعدادی از افراد برای مشارکت
جمع‌آوری اطلاعات
تحلیل اطلاعات
تشخیص مسائل و پیشنهاد راه حل‌ها
تهیه برنامه اقدام
به عمل درآوردن برنامه اقدام
نظارت و ارزیابی

نکته مهم این است که تمام مراحل ذکرشده، از جمع‌آوری اطلاعات تا نظارت و ارزیابی، به صورت مشارکتی توسط مردم محلی با کمک تسهیلگر انجام می‌شود.

ریشه‌ها و جریان‌های موثر بر توسعه مشارکتی

اما PRA و رویکرد مشارکتی به توسعه نیز مانند هر رویکرد دیگری از جریان‌های نظری و روشی متعددی برآمده است. در این میان، پنج جریان زیر برجسته‌تر است:

پژوهش مشارکتی-اقدامی (activist participatory research)
انسان‌شناسی کاربردی (applied anthropology)
تحقیقات میدانی روی نظام‌های زراعی (field research on farming systems)
تحلیل اگرواکوسیستم (agroecosystem analysis)
ارزیابی روستایی سریع (rapid rural appraisal (RRA))

بسیاری از مفاهیم و روش‌هایPRA برگرفته از این جریان‌هاست. برای مثال، اصل اساسی PRA یعنی مشارکت افراد مورد پژوهش در روند کار و نقش تسهیلگری فرد خارجی، از پژوهش مشارکتی-اقدامی گرفته شده است؛ یا مثلا بحث اولویت ذهنیت و درک مردم محلی بر فرد خارجی و توانایی مردم محلی در شناخت و تحلیل مسائل‌شان متاثر از انسان‌شناسی کاربردی است. همچنین به رسمیت شناختن دانش تجربی روستاییان و امکان و لزوم استفاده از آن، از تحقیقات میدانی روی نظام‌های کشاورزی آمده است. بسیاری از روش‌های مورد استفاده از PRA مانند نقشه‌کشی روی زمین یا پیاده‌روی در روستا و … نیز از تحلیل اگرواکوسیستم گرفته شده است.

اما جریانی که PRA مستقیما از دل آن برآمده، «ارزیابی روستایی سریع» یا RRA است. RRA که نامش در ظاهر نیز بسیار شبیه به PRA است، خود در واکنش به جریان‌های اصلی در آن زمان ایجاد شد: اول اینکه در آن زمان‎‌‌، درک روستاییان و دانش تجربی‌ آنها به رسمیت شناخته شده بود، اما روشی برای استفاده از آن در مطالعات توسعه، وجود نداشت. دوم اینکه روش‌های کمی و آماری پرسشنامه‌ای و روش‌های کیفی انسان‌شناسی که در آن زمان در مطالعات توسعه روستایی استفاده می‌شد بسیار زمان‌بر و هزینه‌بر بود. در این میان، برخی از پژوهشگران احساس کردند به روش‌هایی نیاز دارند که با زمان و هزینه کمتری اطلاعات لازم را کسب کنند و اینگونه بود که به سمت روش‌هایی رفتند که اصطلاحا به آن «سریع» گفته می‌شد. کلمه «سریع» در RRA اشاره به همین روش‌ها دارد؛ و سوم اینکه این دسته از پژوهشگران، سوگیری‌هایی را در جریان اصلی توسعه می‌دید. برای مثال، این مطالعات به مردان، بیشتر از زنان و به پولدارها بیشتر از فقیرها به عنوان منبع اطلاعات نگاه می‌کردند؛ یا مثلا روستاهای نزدیک به شهرها بیشتر از روستاهای دورافتاده مورد توجه بود. دسته‌ای از پژوهشگران دانشگاهی در واکنش به این سه مساله، به تدریج، رویکردی را ایجاد کردند که به اسم «ارزیابی روستایی سریع» یا RRA شناخته می‌شود.

با این حال، پس از چند سال استفاده از این رویکرد، نقص‌های آن آشکار شد. این رویکرد، دانش روستاییان را به رسمیت می‌شناخت، اما در حد منبعی برای استخراج اطلاعات. پس از کسب اطلاعات، این پژوهشگر بود که مراحل بعدی کار را برعهده داشت و دیگر چیزی با افراد محلی به اشتراک گذاشته نمی شد و‌ آنها کنار گذاشته می‌شدند. به علاوه در RRA تمرکز بر انجام و به پایان رساندن پژوهش و پروژه بود و نه توانمندشدن مردم و در دست گرفتن کنترل امور از سوی آنها. این نقص‌ها در جریان کاربست این رویکرد در میدان عمل، مورد توجه عده‌ای از کنشگران میدانی و سازمان‌های مردم نهاد قرار گرفت و در نهایت به ابتکار عمل جدیدی منجر شد که به آن «ارزیابی روستایی مشارکتی» یا PRA می‌گویند.

PRA چه ویژگی‌هایی دارد که آن را متمایز می‌کند؟

PRA رویکرد مشارکتی چمبرز تغییراتی اساسی در رویه‌های معمول در مطالعات توسعه آن زمان ایجاد کرد. در PRA ، دانش و ارزش‌های فرد بومی اهمیت دارد و نه فرد خارجی. بنابراین پژوهشگر با پرسشنامه‌ای که براساس دانش و ارزش‌های خود تهیه کرده است به روستا نمی‌آید، بلکه با ذهنی باز در جمع مردم حاضر می‌شود و از‌ آنها یاد می‌گیرد.

با این حال، مردم محلی فقط به عنوان کسانی که می‌توان از‌ آنها آموخت در نظر گرفته نمی شوند. مردم در اینجا در روند کار مشارکت می‌کنند و خود می‌توانند تحلیل و تصمیم‌گیری کنند. به این ترتیب، فرد خارجی برخلاف رویکردهای پیشین، دیگر در نقش پژوهشگر عمل نمی‌کند، بلکه تسهیلگری است که در کنار مردم قرار می‌گیرد و روند کار از ابتدا تا انتها را تسهیل می‌کند؛ روندی که طی آن، مردم، خود توانمند می‌شوند و کار را جلو می‌برند.

‌مساله مهم دیگر هم روش‌های مورد استفاده در این رویکرد است. در PRA برای انتقال اطلاعات، نه از پرسشنامه و مصاحبه و دیگر روش‌های کلامی-نوشتاری بلکه از روش‌های تصویری مانند کشیدن نقشه و نمودار استفاده می‌شود. افراد در قالب گروه‌های کوچک، اطلاعات را جمع‌آوری می‌کنند و با استفاده از این روش‌های تصویری، آن را با یکدیگر به اشتراک می‌گذارند و آن را تحلیل می‌کنند. چنین روش‌هایی باعث می‌شود افراد محلی، حتی بی‌سوادها هم بتوانند در این کار، مشارکت کنند.