به گزارش «رساگفت»: شصت و ششمین نشست «عصراندیش» با موضوع «نقد و بررسی طرح ایرانی – اسلامی ایلاف» ابا حضور دکتر فرتوک زاده، مبدع طرح و استاد دانشگاه صنعتی مالک اشتر برگزار شد. در این یادداشت به اختصار موضوعات مطرح شده در نشست ارائه می شود.
به عنوان مقدمه، در نظم اقتصادی آنگلولاساکسون که ایده‌ی استعمارگران برای حفظ قدرت استعمار خود بود، کشورهایی مثل ایران باید نفت‌فروش بمانند و کالای مصرفی وارد کنند. این نه تنها اقتصاد بلکه حیات اجتماعی و زندگی انسان ایرانی را نیز ویران می‌کند. حمیدرضا فرتوک‌زاده برای برون‌رفت از این شکل اقتصادی طرح ایلاف را پیشنهاد می‌دهد. در نظم اقتصادی ایلاف، کشورهای منطقه می‌توانند با یکدیگر تجارت کنند و نیازهای خود را بر طرف کنند. در نظم آنگلولاساکسون ما باید نفت بفروشیم تا به دلار دسترسی پیدا کنیم و با آن دلار بتوانیم از آن سوی دنیا خوراک دام و طیور بخریم و چرخ تولید غذای خود را بچرخانیم.
در نظم ایلاف، مشکل بازار کارخانه‌های تولید تجهیزات صنعتی ما برطرف خواهد شد. کالاهای صنعتی ایران به کشورهای منطقه مثل روسیه، قزاقستان و … صادر می‌شود و در مقابل، گندم، ذرت و … از همین کشورها وارد می‌شود. چالش تکوین چنین نظمی، کمبود سوژه‌ی تاجری است که بتواند این چنین دل به دریا بزند و بدون یارانه دولتی تجهیزات صنعتی را صادر کند و غذا را وارد کند.
ابتکار ایلاف با الهام از سنت حسنه هاشم بن عبد مناف و سوره مبارکه قریش (ایلاف) نامگذاری شده و با تمرکز بر سه نقطه کانونی، در تلاش برای خارج کردن ایران از سیطره نظم اقتصادی آنگولاساکسونی است. در شکل زیر، این سه نقطه جغرافیایی که اصلی‌ترین گلوگاه‌های تجارت در منطقه غرب آسیا و جاده ابریشم به شمار می رفته است، نشان داده شده است.
با مراجعه به منابع تاریخی می‌توان دریافت، در زمان رونق سنت ایلاف، تجار، سفرهای تابستانی از سمت شام و سفرهای زمستانی به سمت این منطقه داشته اند و دریای سیاه، نقطه‌ی اتصال این کریدور تجاری و البته نقطه اتصال تمدن شاهنشاهی ایرانیان در زمان ساسانیان و امپراطوری روم بوده است. به تدریج و با رونق تجارت، عملاً سنت ایلاف از بین می‌رود چرا که درآمد تجارت به قدری بالا بوده است که تجار فرصت محاسبه و خرج کردن درآمد خود را نداشته اند. به گونه ای که نقل شده است که پس از فوت عبدالله بن عوف، طلاهای او را با تبر شکسته و میان وراث تقسیم می کردند!
شاهد تاریخی دیگر این سنت را می توان در گلستان سعدی یافت که می گوید:
“بازرگانی را شنیدم که صد و پنجاه شتر بار داشت و چهل بنده خدمتکار. شبی در جزیره‌ی کیش مرا به حجره خویش در آورد. همه شب نیارمید از سخن‌های پریشان گفتن که: فلان انبازم به ترکستان (قفقاز فعلی) و فلان بضاعت به هندوستان است و این قباله‌ی فلان زمین است و فلان چیز را فلان ضمین.
گاه گفتی: خاطر اسکندریه (مصر کنونی) دارم که هوایی خوش است.
باز گفتی: نه! که دریای مغرب مشوش است. سعدیا! سفری دیگرم در پیش است، اگر آن کرده شود بقیت عمر خویش به گوشه بنشینم.
گفتم: آن کدام سفر است؟
گفت: گوگرد پارسی خواهم بردن به چین که شنیدم قیمتی عظیم دارد و از آنجا کاسه ی چینی به روم آرم و دیبای رومی به هند و فولاد هندی به حلب و آبگینهی حلبی به یمن و برد یمانی به پارس، و زآن پس ترک تجارت کنم و به دکانی بنشینم.
انصاف از این مالیخولیا چندان فرو گفت که بیش طاقت گفتنش نماند!”
اشاره‌ی سعدی در این داستان به نوعی بیانگر وابستگی تجاری کشورها در عصر قدیم مبتنی بر مزیت‌های نسبی هر منطقه بوده است.
ابتکار ایلاف موقعیت مسأله خیز اقتصاد و صنعت ایران را ذیل سه گانه اضطراب ژئوپلیتیک، واگرایی حکمرانی و واگرایی بازیگران (فعالان اقتصادی اعم از اشخاص حقیقی و حقوقی) صورت بندی می‌کند.
تجارت خارجی کشور از دهه چهل تاکنون مبتلا به واگرایی فزاینده بوده است. نشانگر اصلی این واگرایی این است که در سال 1402 ارزش هر تن صادرات غیرنفتی از کشور حدود 360 دلار و ارزش هر تن کالای وارداتی به کشور حدود 1700 دلار بوده است. در حالی که بخش اعظم صادرات غیرنفتی کشور متکی به مصرف بی‌رویه منابع، اعم از آب، خاک، گاز، گازوئیل، برق، نهاده‌های معدنی و زیرساخت‌های تقریبا رایگان است. ارزبری بسیاری از واحدهای صنعتی کشور رو به افزایش بوده و انگیزه برای سرمایه‌گذاری در زنجیره‌های پایین دستی به حداقل رسیده است. فاصله میان قیمت دلار تخصیص یافته به واردات، با ارزش معادل دلاری کالا در بازار رو به افزایش است.
به رغم سرمایه‌گذاری‌های قابل توجه و حمایت‌های گوناگون از شرکت های دانش‌بنیان، بخش اعظم صادرات غیرنفتی کشور را محصولات خام و نیمه‌خام تشکیل می‌دهند. به رغم تلاش‌های مستمر بانک مرکزی برای مهار قیمت ارز، شکاف میان قیمت‌های رسمی و غیررسمی دلار رو به افزایش است. با وجود ظرفیت خالی در بسیاری از واحدهای صنعتی، انگیزه برای صادرات کالای صنعتی دارای ارزش افزوده ( به غیر از محصولات خام و نیمه خام ) پایین است. بازار روسیه نمونه گویایی از همین واگرایی است. به رغم تلاش‌های مستمری که پس از بحران اوکراین در 24 فوریه 2022 برای صادرات به روسیه انجام شد، هنوز پیشرفت قابل توجهی در این زمینه حاصل نشده است. در عین حال، ظرفیت مازاد در مرغداری‌های کشور و تعطیلی برخی از مرغداری‌ها موجب شده است سهم ما از بازارهای مرغ و تخم مرغ منطقه ناچیز است و چشم‌انداز روشنی هم ندارد. گزاره‌های یادشده بالا ریشه در واگرایی تاریخی تجارت خارجی از دهه چهل تاکنون دارد.
تاسیس و تکثر واحدهای صنعتی مونتاژگر به اتکای دلارهای نفتی، سنگ‌بنای نادرستی است که از دهه چهل پی‌ریزی شده و تا امروز در، بر همان پاشنه می‌چرخد. صدور مجوز برای تاسیس واحدهای صنعتی کم عمق و (سهمیه‌بگیر) اعم از سهمیه دلار ارزان، آب ارزان، گاز ارزان و … ناشی از خطای سیاستی است که از دهه چهل آغاز شده و همچنان ادامه دارد. البته، سهم تحریم‌های ناجوانمردانه دشمنان ملت ایران را در تشدید و وخامت این واگرایی نباید نادیده گرفت. چرا که تحریم‌ها سبب شد که ساختار دریافت و پرداخت ارزی کشور از حیطه نظارت بانک مرکزی و نهادهای دولتی خارج شده و امکان بیش اظهاری و کم اظهاری و انواع روش‌های خروج غیرقانونی سرمایه فراهم شود. اگر چه تلاش‌های بانک مرکزی و سایر ارکان ذیربط در دولت در ماه های اخیر در جهت ارتقاء حکمرانی ارزی کشور قابل توجه است، اما موتورهای اصلی واگرایی همچنان فعال بوده و بخش اعظم سازوکارهای نظارتی را از کار می‌اندازد.
مساله اصلی تجارت خارجی ایران، از کار افتادن ساز و کارهای خود تنظیمی و بازخوردهای درونی در عرضه و تقاضای ارز است که به دلیل استمرار ورود دلار برون زا ناشی از صادرات مواد خام و نیمه خام در طی شش دهه متوالی ایجاد شده است. به بیان دیگر، دسترسی فعالان اقتصادی ایرانی به دلار برونزا موجب به هم خوردن رابطه نسبی قیمت کالاها و خدمات تولید شده در داخل در مقایسه با تولیدات کشورهای صنعتی شده است. در چنین شرایطی تا زمانی که دلار برون زا در دسترس باشد.
جریان روزمره اقتصاد هم برقرار خواهد بود اما به تدریج و در فراز و فرودهای اقتصاد بین الملل، اقتصاد کشور به گونه فزاینده‌ای نسبت به دلار و ارزهای جهان‌روا حساس خواهد شد. وضعیتی که می‌توان آن را دلاریزه شدن اقتصاد کشور نامید. در این وضعیت ساز و کارهای خود تنظیمی اقتصاد ملی از کار افتاده و تقاضای ارز به صورت تصاعدی رو به افزایش خواهد بود. در این وضعیت، کارکرد بازار ارز صرفاً انجام معاملات خارجی نیست بلکه به ابزاری برای حفظ ارزش پول و فرار سرمایه تبدیل خواهد شد. حتی افزایش قیمت دلار هم نمی‌تواند جای خالی این سازوکار را پر کند. چرا که اثر تنظیمی افزایش قیمت دلار، پس از مدتی با حمله‌های تورم انتظاری و خروج سرمایه مضمحل می شود و در نهایت، تنها خاکریز مهار ارز، به عهده کارشناسان پرونده‌های ارزی محول می‌شود. همان معضل امضاهای طلایی که به مهمترین نقطه اتکای تجارت خارجی و حکمرانی ارزی کشور تبدیل شده و نگرانی‌های بسیاری در شکننده بودن آن وجود دارد.
استمرار طولانی مدت این واگرایی در طی دهه‌های گذشته، چرخه‌های بدخیمی را ایجاد کرده که خروج از آن به سادگی میسر نیست. به عنوان مثال، بخش قابل توجهی از صادرات موسوم به غیرنفتی کشور به صورت Work-Ex و نهایتا، به صورت FOB انجام می‌شود. این یعنی صادرکننده ایرانی رابطه معنی‌داری با بازارهای هدف ندارد و عملاً تجارت خارجی کشور به دست واسطه‌ها و بازیگران کوتاه‌مدت انجام می‌شود. بنابراین، باید با گام‌های کوتاه اما دقیق و مطمئن، ریل‌های تجارت خارجی را اصلاح کرد و با توسعه مرحله‌ای بسته‌های ایلافی موتورهای واگرایی را به تدریج از کار انداخت و با ترم‌های پیشرفته تجارت بین الملل، زنجیره‌های ارزش ملی را تا اعماق بازارهای هدف،پیش برد.
نکته‌ای که توجه به آن ضرورت دارد این است که تحول در تجارت خارجی در یک چارچوب سیاستی منسجم و هوشمند در نسبت با حکمرانی صنعتی کشور امکان‌پذیر است. به بیان دیگر، ارکان حکمرانی صنعتی کشور باید با لحاظ اضلاع سه گانه موقعیت مسأله خیز اقتصاد کشور، یعنی اضطراب ژئوپلیتیک، واگرایی حکمرانی و واگرایی بازیگران متحول شود. شرح تفصیلی اضلاع سه‌گانه یاد شده در مبانی ابتکار ایلاف آمده است. یکی از ویژگی‌های اصلی این دستگاه واحد، نگاه یکپارچه و سیستمی به منابع حیاتی اقتصاد ملی (آب، انرژی، اقلیم و غذا) و متوقف کردن مسابقه ویرانگری است که برای استفاده از دلارهای برونزا در اقتصاد ملی ایجاد شده است.
به عنوان جمع بندی، می توان گفت ایلاف به دنبال احیاء رونق تجارات کالایی و تحقق اصل درونگرایی و برونزایی اقتصاد مقاومتی از طریق مدیریت ارزهای برونزا، طراحی ساز و کار ایجاد وابستگی دوسویه و ایفای نقش موثر در زنجیره های ارزش جهانی به ویژه در تعامل با تجار کشورهای متحد ایران است.
دانشگاه توسعه اجتماعی رسالت با هدف ترویج فرهنگ و گفتمان‌سازی اقتصاد اجتماعی، میزبان برگزاری این نشست بود. پیشنهادات شما پژوهشگران در بهبود این مسیر راهگشا خواهد بود.
