بیست و هفتمین نشست عصراندیش، به ارائه علیرضا نفیسی، پژوهشگر دانشگاه شریف و محمد رضایی رئیس دانشگاه توسعه اجتماعی رسالت، از تجربیات سفر علمی این دو به هندوستان، اختصاص داشت.
در ابتدا، آقای نفیسی با اشاره به ساختار و ویژگی‌های اقتصاد هند، به بررسی تجربیات توسعه اقتصادی هند در صد سال اخیر پرداخت. وی افزود: طبق پیش بینی صندوق بین المللی پول، کشور هند در سال میلادی 2023، با رشد اقتصادی 6.1 درصد بالاترین رشد در میان کشورهای جهان را تجربه خواهد کرد. با وجود قرارگیری در بین 5 کشور جهان از نظر حجم اقتصاد (gdp)، در شاخص درآمدسرانه رتبه 170 دنیا را دارد که آن را در بین کشورهای متوسط و ضعیف دسته بندی می کند. اگر به اطلس تنوع اقتصادی کشور‌ها که توسط دانشگاه هاروارد ارائه شده است، نگاه کنیم، شمای کلی از ساختار اقتصادی هند نمایان می شود:
صنعت آی تی سی (فناوری اطلاعات) با 33.3 درصد بالاترین سهم از درآمد صادراتی این کشور را به خود اختصاص داده است. عمده‌ی این سهم نیز به خدمات حوزه فناوری اطلاعات تعلق داشته و در بخش تولید سخت افزارهای الکترونیک اخیراً در حال رشد است. خدمات توریست و حمل و نقل نیز از همین نوع خدمت به شمار می رود . در کنار آن، هند با وارد کردن نفت و توسعه صنایع پالایشگاهی سهم خوبی از تولید فرآورده‌های نفتی کسب کرده است. معادن زیاد هند عامل اصلی جذابیت این کشور برای استعمارگران بوده و در نهایت بخشی از اقتصاد هند، به حوزه‌ی دارو و البته حوزه‌ی کشاورزی مرتبط است. نکته جالب در این اطلس، تنوع بالا حوزه‌های اقتصادی این کشور است که پایداری اقتصادی را به دنبال دارد.
البته در بحث تولید ناخالص ملی این موضوع قدری متفاوت است و کشاورزی با سهم حدود 60 درصدی، پیشتاز بخش های مختلف تولید در اقتصاد هند به شمار می رود. بنابراین می توان نتیجه گرفت ساختار اقتصادی هند همچنان مبتنی بر کشاورزی (عمدتاً برنج) وخدمات بوده و صنعت و فناوری، بخش غالب به شمار نمی رود. یکی از علت‌های این موضوع را در توسعه زیرساخت‌های نیروی انسانی می توان قلمداد کرد که در ادامه به آن پرداخته می شود.
پژوهشگر دانشگاه شریف، با اشاره به سابقه‌ی تاریخی هندوستان و آشنایی تاریخی مردم به زبان انگلیسی ناشی از استعمار انگلستان افزود: این آشنایی باعث شد هندوستان در مقایسه با دیگر ملل، به نحو موثرتری با تمدن غرب ارتباط برقرار کرده و از سوی دیگر محل مستعدی برای پیاده‌سازی الگوهای توسعه غربی در کشورهای در حال توسعه باشد. حتی توسعه خدمات آی تی سی با کال سنتری شرکت‌های انگلیس شروع شد. از سوی دیگر، ویژگی‌های جمعیتی منحصر به فرد در کنار تمایزات خاص فرهنگی اجتماعی نظیر ادیان و آداب و رسوم‌های متنوع، هند را به منبعی از یادگیری برای پژوهشگران حوزه توسعه مبدل کرده است. وجود چندین نوبلیست (برنده جایزه نوبل) هندی نظیر آمارتیا سن و آبهیجیت بنرجی نیز نشان از اغنای علمی نظریه‌های توسعه داده شده توسط محققین علمی دارد.
وی افزود: در مجموع قرابت‌های فرهنگی ایران و هند در بعد برخی آداب و رسوم، زبان و تاریخ، موقعیت جغرافیایی و امثالهم این امکان را فراهم کرده است تا با مقایسه‌ی برونداد برنامه‌های توسعه در هندوستان بتوان درک خوبی از پیامدهای پیاده سازی برخی سیاست‌های توسعه‌ای در ایران به دست آورد.
نفیسی در ادامه به خلاصه‌ی موضوعات مطرح شده در دیدار با اساتید توسعه هند نظیر آقای خلیلی پرداخت و افزود: بسیاری از پژوهشگران توسعه در هند، کشور خود را با روند توسعه چین مقایسه کرده و هدف‌گذاری ها را بر مبنای آن انجام می دهند. از سوی دیگر، در نظر این اساتید، توسعه‌ی اجتماعی پیشنیاز توسعه اقتصادی قلمداد می شود.
وی افزود: به اعتقاد بسیاری از محققین، رشد اقتصادی 6 درصد، برای هندوستان یک امر طبیعی بوده و موضوع مهم حفظ مستمر این رشد برای بازه‌ی چند ساله است که می تواند باعث جهش محسوس اقتصادی در این کشور شود. اگرچه این رشدهای اقتصادی بالا و مستمر، در برحه هایی باعث عبور چین از تله متوسط شد و کرده جنوبی و تایوان نیز تجربه مشابهی داشتند، این اتفاق تاکنون در هند اتفاق نیافتاده است و روند صعودی رشد اقتصادی به دلایل مختلف در برحه‌هایی از زمان متوقف شده است.
پژوهشگر دانشگاه شریف اضافه کرد: یکی از علت‌های اصلی این موضوع، عدم توجه به توسعه زیرساخت‌ها نظیر آموزش همگانی و بهداشت قلمداد می شود. همانطور که شاخص توسعه انسانی هند نیز موید این ماجراست، بیش از یک سوم مردم هند بی سواد هستند. هرچند بایستی اشاره کرد در برخی حوزه ها، نظیر زیرساخت ارتباطی حوزه آی تی، توسعه چشمگیری داشته و مشاهدات میدانی مبنی بر وجود اینترنت پر سرعت در بسیاری از نقاط دور افتاده‌ی این کشور حتی در جنگل‌ها، موید سرمایه‌گذاری وسیع در این حوزه است.
نفیسی ادامه داد: نیروی کار در هند به دو دسته خیلی کیفی نظیر نیروهای دانشگاهی و خیلی سطح پایین نظیر کارگر ساده تقسیم می شود. چرا که آموزش عمومی در این کشور توسعه پیدا نکرده است. جالب تر آنکه توسعه ی آموزش عالی نسبت به آموزش پایه در هندوستان بیشتر بوده است. به طور مثال، مراکزی به نام IIT در چند ایالت هند ایجاد شده است که هرکدام با یک دانشگاه مطرح دنیا همکاری تنگاتنگی دارد و عملاً نقش اصلی در توسعه تکنولوژی در هند را این دانشگاه ها ایفا می نمایند. یا طبق مشاهدات میدانی، دانشگاه های کشاورزی زیادی در این کشور به چشم می خورد.
در بخش دوم نشست، محمد رضایی، رئیس دانشگاه توسعه اجتماعی رسالت با تشریح نقش مردم شناسی در توسعه به بیان مشاهدات میدانی سفر هند پرداخت و افزود:
مردم شناسی در فهم توسعه بسیار امر مهمی است و در سال‌های اخیر این نگاه در میان محققین توسعه جهان بسیار رایج شده است. ابعاد مختلف مردم شناسی شامل سبک زندگی، فرهنگ عمومی و آرمان‌های جامعه، مسیر رشد و توسعه آن جامعه را ترسیم می کند. در هندوستان، وجود ادیان و آداب و رسوم‌های متعدد، سبک زندگی مردم را تحت تاثیر جدی قرار داده است. به طور مثال، از آنجا که اسراف در آئین هندوئیسم، مذموم شناخته شده است، انجمن‌های مردم نهاد زیادی شکل گرفته اند که این موضوع را به مردم تذکر می دهند. جالب اینکه این موضوع اثربخش بوده و مثلاً در بحث آب، توانسته موفقیت چشمگیری داشته باشد.
وی با اشاره به قرابت‌های فرهنگی ایران و هند افزود: بسیاری از ادیبان و شیعیان هندی با سفارت ایران در هند در ارتباط بودند و از صحبت‌هایشان می توان فهمید، بعضاً درک بهتری از خود ما ایرانیان از انقلاب اسلامی دارند و جذابیت مقابله با استکبار جهانی در این گفتگوها بسیار پررنگ بود. از سوی دیگر حوزه‌های مرتبط با زبان فارسی، فرهنگ و هنر ایرانی نیز نقاط مشترکی است که ارتباط بین دو ملت را قوی تر کرده است. البته بایستی اشاره کرد با توجه به توسعه آموزش عالی در سال‌های اخیر در ایران و سختگیرانه تر شدن اعطا ویزا توسط هند، شاهد کاهش محسوس جمعیت ایرانیان مقیم هند و در نتیجه کاهش مراودات فرهنگی بوده ایم.
وی ادامه داد: اینگونه حس می شود که نوعی از تسامح در کل شبه جزیره هند پاشیده شده است. چرا که در این منطقه حدود 3000 زبان دیده می شود که و طبیعتاً همگان را مجبور به همزیستی مسالمت آمیز می کند که جزئی از فرهنگ عمومی شده است.
رضایی با اشاره به سبک زندگی هندیان افزود: به طور کلی به نظر میرسد مردم هند با حداقل امکانات، خوشحال تر از ما ایرانیان زندگی می کنند. در هند، خانواده مانند ایرانیان مهم است ولی مردم کمتر درگیر تجملات هستند و ساده زیستی بیشتری دارند. آقای نفیسی با اشاره به بعد دینی این سبک زندگی، اضافه کرد: به نظر می رسد مردم تحت تاثیر هندوئیزم و فرهنگ کاستی، از بلندپروازی نجات پیدا می کنند. هرچند این القائات دینی، باعث شکل گیری دو طبقه بسیار ثروتمند و بسیار فقیر نیز شده است.
وی با اشاره به خصوصیت بارز هندی ها در حفظ نمادهای تاریخی خود افزود: حفظ آثاری نظیر نظام الدین درگاه، تاج محل، بناهای دوره استعمار و تبدیل بسیاری از آن‌ها به موزه، نشان‌دهنده تعصب مردم هند به حفظ تاریخ خود حتی در مقاطعی است که دولت مرکزی چندان موافق این امر نیست.
نفیسی افزود: دین در هند به شدت جنبه فرهنگی به خود گرفته است و بیشتر به جای اینکه به روش و متون دینی معتقد باشد، با آداب و رسوم گره خورده است. یکی از نشانه‌های این امر، نزدیکی آداب دینی ادیان چه در میان درویش مآبان، چه هندوها و حتی مسلمانان هند دانست.
ایشان با اشاره به سیاست های کلان دولت هند در سانسور تاریخ معاصر، به ویژه دوران گاندی و استقلال آن افزود: در مشاهدات میدانی اثری از تاریخ معاصر و یا شخص گاندی به چشم نمی خورد. هرچند همانطور که در کتاب تاریخ استقلال هند نیز اشاره شده است، گاندی مخالف خشونت با استعمارگران بوده است.
در ادامه‌ی نشست، یکی از حضار، سوالی پیرامون اینکه آیا برای رشد اقتصادی باید مصرفگرا باشیم یا خیر، مطرح نمود.
آقای نفیسی نیز در پاسخ گفت: بسیاری از تئوری های رشد اقتصادی بر مبنای مصرف و مصرفگرایی طراحی شده اند. اما در این تئوری‌ها نیز بین جامعه مولد مصرفگرا و جامعه ی غیرمولد تمایز باید قائل شویم. در جامعه ی غیر مولد، مصرفگرایی منجر به نابودی می شود چرا که وابستگی سیاسی و وابستگی اقتصادی به واردات باعث فروپاشی می شود. اما برخی اساتید توسعه هند معتقد بودند یکی از معضلات اصلی توسعه هند این است که بازار داخلی هند هنوز به سطحی نرسیده است که بازار محصولات صنعتی هند را مصرف کند. چرا که توسعه صنعتی را در ابتدا نمی توان چندان به صادرات وابسته کرد. علت این امر، تلاطمات بازار بین المللی و امکان خروج بسیار زیاد برای تازه واردان است. پس ابتدا بایستی بازار داخلی آماده شده و سپس محصولات روانه بازارهای صادراتی شود. مخصوصاً در کشوری مثل هندوستان که بسیار قابلیت توسعه و مقیاس پذیری دارد. اما عدم شکل‌گیری طبقه متوسط جامعه ناشی از عدم توسعه زیرساخت‌های آموزشی و بهداشتی، پاشنه آشیل توسعه هند به شمار آمده و مانع از قابلیت این کشور در مصرف و آماده سازی تولیدات صنعتی برای بازارهای صادراتی است.
پژوهشگر دانشگاه شریف با اشاره به برخی تفاوت‌ها و شباهت‌های اقتصاد ایران و هند افزود: وجود شرکت‌های بین المللی بزرگ، توسعه نسبی در صنایع خودروسازی، الکترونیک و دارو و تمرکز بر توسعه صنایع بر اساس مزیت نسبی هر منطقه جغرافیایی از نقاط قوت توسعه اقتصادی در هند به شمار می رود که بیشتر از ایران توسعه یافته است. البته به اعتقاد محققین، شهرک های صنعتی به صورت گلخانه ای رشد کرده و هنوز فاصله زیادی تا هم افزایی نسبی دارند. از سوی دیگر، میزان سرمایه گذاری هند در صنعت در سالیان گذشته پایین بوده است. چرا که با درآمد سرانه پایین، امکان تجمیع پول و اجرای طرح‌های بزرگ امکان‌پذیر نیست.
بخش پایانی نشست به بیان برخی نوآوری‌های بومی در هند اختصاص داشت. نفیسی در این رابطه گفت: مرکز fabindia یک فروشگاه زنجیره ای است که حدود 40 سال است که در هند تاسیس شده و محصولات خود را با نگاه اجتماعی کمک به اقشار ضعیف و حفظ خانگی بودن محصول، به فروش می رساند. در بحث کشاورزی نیز نوآوری‌های بومی متعددی می توان نام برد. به طور مثال، در ایالت راجستان، نوآوری یک سازمان مردم نهاد، مشکل آب 40 روستا را حل نموده است. این تشکل، ابتکاری برای احیاء رودخانه منطقه از طریق ایجاد سازه‌ای برا نگهداشت آب باران‌های فصلی ابداع کرده بود. از این طریق با هدایت آب به سمت سفره‌های آب زیرزمینی، در فصول گرم و کم آب، نیاز آبی روستا تامین می شود.
انقلاب شیر یکی دیگرازمسائلی است که زندگی هندوستان را تغییر داده است. سال‌ها پیش، یک تعاونی در گجارات هند، جمع آوری شیر و ارسال آن به نقاط شهری را بر عهده می گیرد و برند “آمول” متولد می شود. این شرکت در حال حاضر به گردش مالی چند میلیارد دلاری رسیده است.مزیت و نوآوری این مدل در این است که فرد حتی در سطح خرد مثلاً 300 گرم شیر تولیدی خود را فروخته و 15 روزه پولش را دریافت می کند. این کار باعث شکل‌گیری یک شبکه مردمی تولید، توزیع و مصرف پایدار شده است.
به این ترتیب، بیست و هفتمین نشست عصراندیش، با ارائه‌ی درس آموخته‌های پایانی سفر هندوستان به پایان رسید.
