به گزارش «رساگفت»: بیستمین نشست عصراندیش با حضور پژوهشگران حوزه توسعه در دانشگاه توسعه اجتماعی رسالت و موضوع بررسی «توسعه مشارکتی» برگزار شد. در این نشست، خانم مریم پورعسگری، پژوهشگر دانشگاه توسعه اجتماعی رسالت، به معرفی مدل رابرت چمبرز در توسعه مشارکتی، پرداخت.
وی در معرفی سابقه کاری چمبرز گفت: رابرت چمبرز استاد دانشگاه و پژوهشگر بریتانیایی در حوزه مطالعات توسعه است که مدرک دکتری‌اش را از دانشگاه منچستر دریافت کرده و 40 سال است که به عنوان پژوهشگر موسسه مطالعات توسعه دانشگاه ساسکس انگلستان فعالیت می‌کند.
پورعسگری افزود: با این حال چمبرز کارش را به دانشگاه محدود نکرده و سابقه بیش از 10 سال کار تجربی در آفریقا و هند را در کارنامه خود دارد که از دل همین کارِ در میدان، در دهه‌های 70 تا 90 میلادی به مشکلات رویکرد بالا به پایین و خطی در مطالعات توسعه پی برد و رویکرد جدیدی را وارد این مطالعات کرد.
این پژوهشگر تصریح کرد: چمبرز متوجه شد که در مطالعات توسعه «آنها» یعنی افراد محلی نادیده گرفته می‌شوند و «ما» پژوهشگران بدون در نظرگرفتن دانش و تجربه زیسته این افراد سعی می‌کنند با نگاه خودشان مسئله آنها را تشخیص دهند و برایش نسخه بپیچند.
وی تأکید کرد: چمبرز معتقد بود مردم محلی می‌توانند و باید خودشان درباره مسائلشان تصمیم‌گیری کنند و به این ترتیب در روند توسعه، مشارکت داشته باشند.
هدف تسهیلگر در ارزیابی مشارکتی روستایی، توانمندسازی مردم است
پورعسگری در معرفی مدل چمبرز گفت: رویکرد مشارکتی به توسعه عمدتاً با «ارزیابی مشارکتی روستایی» یا به اختصار PRA شناخته می‌شود که چمبرز آن را اینگونه تعریف می‌کند: «مجموعه رویکردها و روش‌هایی که در آن فرد خارجی در نقش تسهیلگر عمل می‌کند و طی آن مردم روستا توانمند می‌شوند تا دانششان را به اشتراک بگذارند، تحلیل کنند و بر اساس آن برنامه‌ریزی، اقدام و نظارت کنند».
وی تصریح کرد: بر اساس این تعریف، «ارزیابی مشارکتی روستایی» روندی است که در آن برخلاف پژوهش‌های معمول نقش فرد خارجی تسهیلگری است و هدف توانمندی خود مردم است. روند «ارزیابی مشارکتی روستایی» به طور خلاصه شامل این مراحل است: ورود تسهیلگران به منطقه، دیدار و آشنایی با مردم محلی، انتخاب تعدادی از افراد برای مشارکت، جمع آوری اطلاعات، تحلیل اطلاعات، تشخیص مسائل و پیشنهاد راه حل‌ها، تهیه برنامه اقدام، به عمل درآوردن برنامه اقدام و نظارت و ارزیابی اما نکته مهم این است که تمام مراحل ذکرشده، به صورت مشارکتی توسط مردم محلی با کمک تسهیلگر انجام می‌شود.
این پژوهشگر در خصوص جریان‌های نظری و روشی که در شکل‌گیری رویکرد مشارکتی به توسعه، گفت: پنج جریان برجسته در این رویکرد موثر بودند و می‌توان گفت که بسیاری از مفاهیم و روش‌های «ارزیابی مشارکتی روستایی» برگرفته از این جریان‌ها است. این جریانات عبارتند از: پژوهش مشارکتی-اقدامی، انسان شناسی کاربردی، تحقیقات میدانی روی نظام های زراعی، تحلیل اگرواکوسیستم و ارزیابی روستایی سریع.
وی تأکید کرد: برای مثال اصل اساسی «ارزیابی مشارکتی روستایی» یعنی مشارکت افراد مورد پژوهش در روند کار و نقش تسهیلگری فرد خارجی، از پژوهش مشارکتی-اقدامی گرفته شده است. یا بحث اولویت ذهنیت و درک مردم محلی بر فرد خارجی و توانایی مردم محلی در شناخت و تحلیل مسائلشان متاثر از انسان شناسی کاربردی است، به رسمیت شناختن دانش تجربی روستاییان و امکان و لزوم استفاده از آن، از تحقیقات میدانی بر روی نظام‌های کشاورزی آمده است و بسیاری از روش‌های مورد استفاده از «ارزیابی مشارکتی روستایی» مانند نقشه‌کشی روی زمین یا پیاده‌روی در روستا از تحلیل اگرواکوسیستم گرفته شده است.
«ارزیابی مشارکتی روستایی» مستقیماً برخاسته از «ارزیابی روستایی سریع» است
پورعسگری تصریح کرد: اما جریانی که «ارزیابی مشارکتی روستایی» مستقیما از دل آن برآمده، «ارزیابی روستایی سریع» یا «ارزیابی روستایی سریع» است. «ارزیابی روستایی سریع» که نامش در ظاهر نیز بسیار شبیه به « ارزیابی مشارکتی روستایی» است، در واکنش به جریان‌های اصلی در آن زمان ایجاد شد.
این پژوهشگر افزود: اول اینکه در آن زمان درک روستاییان و دانش تجربی آنها به رسمیت شناخته شده بود، اما روشی برای استفاده از آن در مطالعات توسعه وجود نداشت. دوم اینکه روش‌های کمی و آماری پرسشنامه‌ای و روش‌های کیفی انسان‌شناسی که در آن زمان در مطالعات توسعه روستایی استفاده می‌شد بسیار زمان‌بر و هزینه‌بر بود. در این میان برخی از پژوهشگران احساس کردند به روش‌هایی نیاز دارند که با زمان و هزینه کمتری اطلاعات لازم را کسب کنند و این گونه بود که به سمت روش‌هایی رفتند که اصطلاحا به آن «سریع» گفته می‌شد. کلمه «سریع» در «ارزیابی روستایی سریع» اشاره به همین روش‌ها دارد.
وی ادامه داد: و سوم اینکه این دسته از پژوهشگران سوگیری‌هایی را در جریان اصلی توسعه می‌دیدند. برای مثال این مطالعات به مردان بیشتر از زنان و به پولدارها بیشتر از فقیرها به عنوان منبع اطلاعات نگاه می کردند. یا مثلا روستاهای نزدیک به شهرها بیشتر از روستاهای دورافتاده مورد توجه بود. دسته‌ای از پژوهشگران دانشگاهی در واکنش به این سه مسئله به تدریج رویکردی را ایجاد کردند که به نام «ارزیابی روستایی سریع» یا RRA شناخته می شود.
این پژوهشگر در مورد نقص‌های این روش پس از چند سال استفاده از آن، نیز گفت: این رویکرد دانش روستاییان را به رسمیت شناخت اما در حد منبعی برای استخراج اطلاعات، چون پس از کسب اطلاعات، این پژوهشگر بود که مراحل بعدی کار را برعهده داشت و دیگر چیزی با افراد محلی به اشتراک گذاشته نمی‌شد و آنها کنار گذاشته می‌شدند.
وی افزود: به علاوه در «ارزیابی روستایی سریع» تمرکز بر انجام و به پایان رساندن پژوهش و پروژه بود، نه توانمندشدن مردم و در دست گرفتن کنترل امور از سوی آنها.
ارزیابی مشارکتی، تسهیلگر را در کنار مردم قرار می‌دهد تا روند کار را تسهیل کند
پورعسگری، حاصل توجه به این نقص‌ها را ظهور ارزیابی مشارکتی یا «PRA» دانسته و تصریح کرد: ارزیابی مشارکتی، چمبرز تغییراتی اساسی در رویه‌های معمول در مطالعات توسعه آن زمان ایجاد کرد. در ارزیابی مشارکتی، دانش و ارزش‌های فرد بومی اهمیت دارد و نه فرد خارجی، بنابراین پژوهشگر با پرسشنامه‌ای که بر اساس دانش و ارزش‌های خود تهیه کرده به روستا نمی‌آید، بلکه با ذهنی باز در جمع مردم حاضر می‌شود و از آنها یاد می‌گیرد.
وی ادامه داد: با این حال مردم محلی فقط به عنوان کسانی که می‌توان از آنها آموخت، در نظر گرفته نمی‌شوند. مردم در اینجا در روند کار مشارکت می‌کنند و خود می‌توانند تحلیل و تصمیم‌گیری کنند. به این ترتیب فرد خارجی برخلاف رویکردهای پیشین دیگر در نقش پژوهشگر عمل نمی‌کند، بلکه تسهیلگری است که در کنار مردم قرار می‌گیرد و روند کار از ابتدا تا انتها را تسهیل می‌کند. روندی که طی آن مردم خود توانمند می‌شوند و کار را جلو می برند.
این پژوهشگر، برگ برنده این رویکرد را روش‌های مورد استفاده آن دانسته و گفت: در ارزیابی مشارکتی، برای انتقال اطلاعات نه از پرسشنامه، نه مصاحبه و نه هیچ روش کلامی-نوشتاری دیگری استفاده نمی‌شود، بلکه از روش‌های تصویری مانند کشیدن نقشه و نمودار استفاده می‌شود.
وی در پایان نیز گفت: چنین روش‌هایی باعث می‌شود افراد محلی حتی بی‌سوادها هم بتوانند در این کار مشارکت کنند زیرا افراد در قالب گروه‌های کوچک اطلاعات را جمعآوری می‌کنند و با استفاده از این روش‌های تصویری آن را با یکدیگر به اشتراک می گذارند و تحلیل می‌کنند.
